Świętopełk z Irządz h. Lis (zm. między 1312 a 1316), wojewoda krakowski, kasztelan łęczycki, wojewoda łęczycki.
Pochodził z wpływowego w Małopolsce rodu Lisów, posiadającego rozległe dobra wokół Chrzelowa (Krzelowa) i Mstyczowa. Był synem Klemensa.
Ś. (jako syn Klemensa) został po raz pierwszy wymieniony 2 X 1262 w dokumencie księcia krakowskiego i sandomierskiego Bolesława Wstydliwego dla cystersów w Jędrzejowie, klasztoru ufundowanego przez przodka tej rodziny, Jana z Brzeźnicy, arcybp. gnieźnieńskiego (zob. Jan ); wystąpił tam obok m.in. Warcisława, syna Klemensa z Pełcznicy, przodka linii krzelowskiej. Ponownie wzmiankowany był w Krakowie 18 III 1263 z okazji nadania przez księcia Bolesława Wstydliwego wsi Skoruszkowice klasztorowi w Jędrzejowie, co stało się okazją do rodzinnego zjazdu Lisów. Po śmierci księcia sieradzkiego i krakowsko-sandomierskiego Leszka Czarnego w r. 1288 poparł w walce o Kraków księcia kujawskiego i sieradzkiego Władysława Łokietka. Z jego nominacji otrzymał w r. 1291 urząd woj. krakowskiego po Mikołaju zwanym Lis. Świadkował wtedy w Lelowie w dokumencie Łokietka, który nadał wieś Zasów Klemensowi, synowi Wawrzyńca. Nominacja miała charakter czysto formalny, bowiem Łokietek jeszcze w sierpniu 1289 wycofał się z Krakowa, Ś. zatem nigdy urzędu woj. krakowskiego nie objął. Zrezygnował z niego przed 24 IX 1291, niewątpliwie w następstwie ofensywy króla czeskiego Wacława II, którego wojska już wiosną t.r. zajęły Kraków, a pod koniec września 1292 także Sieradz. Prawdopodobnie już w tym czasie pełnił Ś. urząd kaszt. łęczyckiego, chociaż Zygmunt Helcel, na podstawie niezachowanych obecnie źródeł, datował sprawowanie przez niego tego urzędu na l. ok. 1292—4. Nominację mógł otrzymać jedynie z rąk księcia łęczyckiego Kazimierza Kazimierzowica, wspierającego swego brata Władysława Łokietka w staraniach o Kraków.
Ponownie w źródłach Ś. pojawił się z urzędem woj. łęczyckiego w Sieradzu 5 I 1295, gdy Łokietek za zasługi i w rekompensacie za poniesione przez niego szkody oraz niewolę nadał mu prawem dziedzicznym Przypust na Kujawach koło Raciążka. Możliwe, że urząd woj. łęczyckiego objął Ś. wcześniej, bowiem jego poprzednik Dzierżykraj wystąpił po raz ostatni z tym tytułem 30 XI 1292. Nieznane pozostają okoliczności wspomnianej niewoli Ś-a; może został jeńcem Czechów na skutek walk w r. 1292 i utracił Irządze, leżące przy drodze z Krakowa do Sieradza, lub też, po przegranej bitwie pod Trojanowem 10 VI 1294 i śmierci księcia Kazimierza, znalazł się w niewoli u Litwinów. W grudniu 1295 towarzyszył Łokietkowi w podróży do Wielkopolski, zapewne na spotkanie z królem Przemysłem II i był obecny 28 XII t.r. w Gnieźnie, gdy książę Władysław zawarł porozumienie z Lubeką oraz nadał tamtejszym mieszczanom wolny przejazd przez swoje państwo. Kilkakrotnie świadkował w dokumentach Łokietka: 21 IX 1297 w Łęczycy, 16 V 1298 w Pyzdrach, w lipcu—sierpniu t.r. w Kaliszu; w dn. 18—23 VII 1299 podejmował księcia w Łęczycy, a 30 XII t.r. był w Kaliszu świadkiem zatwierdzenia przez władcę przywileju Przemysła II dla szpitala Świętego Ducha.
Losy Ś-a po zajęciu przez Wacława II w r. 1300 wszystkich ziem dziedzicznych Łokietka nie są znane. Może udał się z księciem na wygnanie na Węgry, ale bardziej prawdopodobne wydaje się, że został w Polsce. Posiadłości Ś-a na pograniczu krakowsko-sieradzkim i sieradzko-łęczyckim stanowiły zaplecze i bazę dla odzyskania ziem sieradzkiej i łęczyckiej przez Łokietka w l. 1305—6. Jak podał Jan Długosz, jedną z pierwszych zdobyczy Łokietka po Wiślicy był Lelów. Księciu zapewne towarzyszył syn Ś-a, Klemens (zm. 1330, zob.), obecny 1 II 1305 na zjeździe w Wiślicy, a na przełomie l. 1306 i 1307 uczestniczący w wyprawie na Pomorze. Podeszły wiek znacznie ograniczył aktywność Ś-a. Pojawił się w Krakowie 10 V 1307, świadkując w dokumencie Łokietka dla woj. brzeskiego Stanisława z Kruszyna h. Godzięba, następnie z synami Klemensem i Stefanem 6 II 1310 w Chęcinach nadał cystersom z Jędrzejowa wieś Raków w ziemi krakowskiej. Po raz ostatni uczestniczył w r. 1312 w zjeździe Lisów, prawdopodobnie w Jędrzejowie, w czasie którego Sędka, wdowa po Tomaszu z Rakoszyna, nadała cystersom staw i młyn we wsi Brynica (pow. jędrzejowski). Ś. zmarł między r. 1312 a 18 IV 1316, kiedy na urzędzie woj. łęczyckiego pojawił się Jan.
Majątek Ś-a składał się początkowo z dwóch kompleksów dóbr: jednego z centrum w Irządzach w ziemi krakowskiej oraz drugiego wokół Strzeblewa na południe od Łęczycy. Łokietek 16 VI 1296 w Sieradzu nadał mu na prawie dziedzicznym wsie: Barycz (koło Łasku), Porszewice nad Nerem, Rudniki (koło Pęczniewa) z borem oraz niezidentyfikowany «Babisz» (może późniejsze Bechcice nad Nerem). Ś. przez dwanaście lat czerpał także dochody z m. Przypust na Kujawach, które Łokietek 4 II 1307 oddał w zastaw bp. włocławskiemu Gerwardowi. W czerwcu 1308, ponownie zastawiając Przypust i inne wsie Gerwardowi, książę wspomniał o posiadaniu niegdyś przez Ś-a tej miejscowości, która została mu odebrana, a dokumenty wystawione w tej sprawie skasowane. Część majątku Ś. przeznaczył na wspieranie klasztoru jędrzejowskiego (nadanie Rakowa). Zapewne był także fundatorem parafii w Irządzach, podniesionej później do rangi dekanatu.
Z nieznanej z imienia żony Ś. pozostawił dwóch synów: Klemensa (zob., w PSB błędnie przypisany do rodu Nagodziców) i Stefana (zm. między 1350 a 1354, zob.). Od Ś-a wywodziła się linia Lisów z Irządz koło Lelowa, blisko spokrewniona z Lisami, dziedzicami Żyrowy na Śląsku Opolskim.
Paprocki; Piekosiński, Rycerstwo; Urzędnicy, II/1, IV/1; — Bieniak, Wielkopolska; Bieniak J., Środowisko świadków procesu polsko-krzyżackiego, w: Genealogia — kręgi zawodowe i grupy interesu w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym, Tor. 1989 s. 29; Helcel Z., O klasztorze jędrzejowskim i będącym tam nagrobku Pakosława kasztelana krakowskiego, „Roczn. Tow. Nauk. Krak.” T. 8: 1852 s. 200; Sperka J., Otoczenie Władysława Opolczyka w latach 1370—1401. Studium o elicie władzy w relacjach z monarchą, Kat. 2006; Śliwiński B., Lisowie Krzelowscy w XIV—XV w. i ich antenaci, Gd. 1993 s. 159; — Bielińska M., Kancelarie i dokumenty wielkopolskie XIII wieku, Wr.—W. 1967 s. 352—3; Cod. Pol., I, II; Dok. kuj. i maz., nr 16 s. 367—9 (wg M. Bielińskiej, Kancelaria Władysława Łokietka w latach 1296—1299. Ze studiów nad kancelarią wielkopolską, „Studia Źródłozn.” T. 6: 1961 s. 48 — dok. podejrzany, wg K. Jasińskiego, Rola polityczna możnowładztwa wielkopolskiego w latach 1284—1314, „Roczn. Hist.” R. 19: 1963 przypis 77 — autentyczny); Kod. Mpol., I; Kod. Wpol., II, VII 58 (na 23 V 1298 datuje dok. K. Maleczyński, Kilkanaście dokumentów Władysława Łokietka z lat 1296—1329, „Studia Źródłozn.” T. 6: 1961 nr 4 s. 139); Lites, I 107, 214; Pomm. Urk.-buch, I 650, 652; Zbiór dok. mpol., IV 876, 889, VIII 2528; — AGAD: Księgi grodzkie łęczyckie, t. 131 k. 486v—7 (ingrosacja dok. przez Jana Rudnickiego, kaszt. sieradzkiego 1615—20).
Alicja Szymczakowa